İLK TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ
Türklerin İslamiyet’e girmelerinde en büyük etken Talas Savaşı olmuştur. 751 yılındaki bu savaş Çinliler ile Abbasiler arasında Orta Asya hâkimiyeti için yapılmıştır. Karluklar bu savaşta İslam ordularını destekleyerek Abbasilerin savaşı kazanmalarını sağlamıştır.
TALAS SAVAŞININ SONUÇLARI:
• Türkler kitleler halinde Müslüman olmuşlardır.
• Türklerle Araplar arasındaki ilişkiler yakınlaşmadan dolayı artmıştır.
• ilk Türk İslam Devletleri ortaya çıkmaya başlamıştır.
• Çinlilerden Araplara geçen kağıt, matbaa, pusula ve barut daha sonra Türklere de geçmeye başlamıştır.
İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ
Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra birçok Türk İslam Devleti kurulmuştur. Ancak ilk Türk İslam devletleri eski geleneklerini, göreneklerini terk etmeden kültürlerini devam ettirmişlerdir.
1) KARAHANLILAR (840 – 1212): Batı Türkistan’da Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri tarafından kurulmuştur.İlk Türk İslam devleti olan Karahanlılar devletinin kurucusu Bilge Kül Kadir Han‘dır.
• İslam dinini kabul eden İlk Türk İslam devleti Karahanlılar’dır.
• Devlet yönetiminde ve teşkilatlanmada Selçuklulara öncülük etmişlerdir.
• İlim ve kültür merkezi haline getirilmiş Semerkant, Talas, Fergana, Kaşgar, Buhara gibi şehirlere sahip olmuşlardır.
• Eski Türk geleneklerine İslamiyet’i kabul etmelerine rağmen en çok bağlı kalan devlet olmuşlardır.
Eski Türk geleneklerine bağlı olmalarını kanıtlayan birçok delil bulunmaktadır. İkili devlet yönetimi anlayışı, Uygur alfabesini kullanmaları, Türkçeyi resmi dil olarak kullanmaları eski Türk geleneklerine bağlı olduklarının kanıtlarındandır.
• Devletin başında Han ya da Hakan unvanlı hükümdarlar bulunurdu. Buğra, kadir, ilig, kara, arslan gibi sıfatlara sahip olurlardı.
Dünya tarihinde ilk kez burslu öğrenci sistemini Karahanlılar ortaya çıkarmış ve uygulamıştır. Ayrıca bursa masraflarını hazineden değil vakıf gelirlerinden karşılamışlardır.
İLK TÜRK-İSLAM ESERLERİ
• KUTDAGU BİLİG: Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır. Anlamı mutluluk veren bilgidir. Bir siyasetname özelliği taşıyan Kutadgu Bilig, ülke yönetimi ile ilgili bilgiler vermektedir.
• DİVAN-I LÜGAT-İT TÜRK: Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılan Divan-i Lügat-it Türk, ansiklopedik bir Türk dili sözlüğüdür.
İlk Türk İslam devletleri açısından önemli bir eser olan Divan-ı Lügat-it Türk, Karahanlıların Türk diline bağlılığını ispatlamaktadır.
• ATABETÜL HAKAYIK: Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Anlamı hakikatlerin eşiğidir. Atabetül Hakayık, dini öğütler vermektedir ve bu öğütler genelde kıssadan hisse tarzındadır.
• DİVAN-I HİKMET: Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır. Divan-ı Hikmet Türk tasavvuf edebiyatının ilk örneğini teşkil etmektedir.
NOT: Ali Şir Nevai tarafından Timur devleti zamanında yazılmış olan Muhakemetül Lugateyn isimli eseri de önem arz etmektedir. B
Karahanlılar 1040 yıllarında Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Karahitaylılar Doğu tarafını, Harzemşahlar da Batı tarafını ortadan kaldırmıştır.
2) GAZNELİLER (963 – 1187): ilk Türk İslam Devletleri içinde yer alan Gazneliler, Alp Tigin tarafından Afganistan’ın Gazne şehrinde kurulmuştur.
• İslamiyet’i ve Türk Kültürünü Hindistan’a yayan ilk devlettir.
• Sultan unvanını ilk kez kullanan devlettir.
• İran şair Firdevsi’nin Şehname adlı eseri Gazneli Mahmut’a sunulmuştur.
• Dandanakan Savaşını Selçuklulara karşı kaybettikten sonra toparlanamayan Gazneliler, 1187 yılında Gurlular tarafından yıkılmıştır.
3) TOLUNOĞULLARI (868 – 905): Abbasilerin Mısır valisi olan Tolunoğlu Ahmet tarafından Mısır’da kurulmuştur.
• Mısır’da kurulan ilk Türk devleti Tolunoğulları’dır.
• Halkın çoğunluğu Araplardan, devleti yönetenler ise Türklerden oluşmaktaydı.
• Abbasiler tarafından yıkılmıştır.
4) İHŞİDİLER (AKŞİTLER) (935 – 969): Yine Abbasilerin bir başka Mısır valisi Muhammed Bin Togaç Tarafından Mısır’da kurulmuştur.
• Mısır’da kurulan ikinci Türk devletidir.
• Kutsal mekan olan Hicaz’ı egemenlik altına alan ilk Türk devletidir.
• Tolunoğulları gibi halkın çoğunluğu Araplardan, devleti yönetenler ise Türklerden oluşmaktaydı.
5) BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040 – 1157): Selçuk Bey tarafından bir aşiret devleti olarak kurulmuştur.
• Oğuzların Üçoklar kolunun Kınık boyundandırlar.
• Devletin gerçek kurucusu Selçuk Bey’in torunlarından Tuğrul Bey‘dir.
• Bu devletin kuruluşunda Çağrı Bey’in büyük yardımı olmuştur.
• Tuğrul Bey dönemi, Alparslan dönemi ve Melikşah dönemi olarak 3 dönemde incelenmektedir.
A) TUĞRUL BEY DÖNEMİ (1040 – 1063):
• Gaznelilere karşı kazanılan Dandanakan (1040) savaşı ile Gazneliler yıkılma sürecine girmiş, Selçuklular ise bağımsız bir devlet haline gelmiştir. Tuğrul Bey ve Çağrı Bey bu savaşta zaferin baş mimarları olmuşlardır.
• Dandanakan Savaşının nedeni Selçukluların Gaznelilere ait Horasan bölgelerine yerleşmek istemeleriydi.
• Pasinler Savaşı (1048) Bizans’a ve Gürcülere karşı kazanılan ilk büyük savaş olma özelliğini taşımaktadır.
• Tuğrul Bey Bağdat’ta bulunan Abbasi halifeliğini Şii Büvehyhoğullar’ından kurtararak İlk defa Türk himayesine almıştır. Halife kendisini kurtardığı için Tuğrul Bey’e ” Doğunun ve Batının Sultanı” unvanını vermiştir. Bu durum Selçukluların İslam dünyasındaki siyasi etkinliğini arttırmıştır.
İlk kez din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılması halifenin siyasi yetkisini Tuğrul Bey’e vermesiyle gerçekleşmiştir.
B) ALPARSLAN DÖNEMİ (1064 – 1072):
• Bu dönem içinde Kars ve Ani Kaleleri alınmış, Kafkas ve Gürcistan yörelerine seferler düzenlenmiştir.
• Malazgirt Savaşı (1071), Türkleri Anadolu’dan çıkarmak isteyen Bizans ile yapılmıştır. Bizans orduları bozguna uğratılmış ve imparatoru olan Romen Diyojen esir alınmıştır.
Malazgirt Savaşı, artık klasikleşen Anadolu’nun kapılarının Türklere açılması cümlesini tarih kaynaklarında sıkça görmemizi sağlamıştır. Malazgirt Savaşının bu sebeple en önemli sonucu da Türkiye Tarihinin başlangıcı sayılmasıdır.
C) MELİKŞAH DÖNEMİ (1072 – 1092):
• Selçuklu Devletinin en parlak dönemidir.
• Ülke sınırları Doğuda Aral Gölü, Batıda Akdeniz ile Marmara kıyıları, Kuzeyde Kafkasya, Güneyde Mısır ve Basra Körfezine kadar genişlemiştir.
• Melikşah’tan sonra oğulları Sencer, Mehmet Tapar ve Berkyaruk arasında taht kavgaları başlamıştır.
Katvan Savaşında Moğollara yenilerek yıkılma sürecine girmiş ve 1157 yılında Sultan Sencer’in ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti yıkılmıştır.
Büyük Selçuklu Devletinin Yıkılmasıyla Ortaya Çıkan Devletler
• Irak – Horasan Selçukluları
• Suriye Selçukluları
• Kirman Selçukluları
• Anadolu Selçukluları